İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri: Montgomery Watt
Watt çok sayıda eseriyle İslam toplumları tarihine ışık tutmaktadır. Bazen oryantalist yaftasıyla dışlanmaktaysa da bu yaptığı araştırmaların değerini yok edemez. “İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri” de bu kıymetli eserlerden biridir.
Çalışma üç ana bölümden oluşur; İlk Devirler, Mücadele Asrı ve Sünniliğin Zaferi. Kitap Hz. Muhammed sonrası siyasi, dini, ekonomik, kabilevi tartışmalarla başlıyor denilse yeridir. Sonra, Emevi asrı incelenmiş, bu dönemdeki sosyo-kültürel gelişmeler genişçe anlatılmıştır. Aynı şekilde Abbasi dönemi, ilk Şii-Sünni gerilimleri, altında yatan sebepler, önemli dini ve düşünce ekollerinin doğup gelişmesi, iç çatışmalar ve fikirsel ayrılıklar sebebiyle yaşanan katliamlar çalışmada incelenmiştir. Yazar ayrıntılı tarih-isim açıklamaları yapmakla birlikte sosyolojik perspektifini de esere yansıtmıştır. Din sosyologlarının mutlaka iyice analiz etmesi gereken çalışmalardan birisi olduğunu düşünüyorum. Çünkü güncel din ve dini hayat tartışmalarının kaynağını tarihte yakalamak herkes için eğlenceli olabilir!
Watt’ın eserinde öne çıkan bazı konuları şöyle sıralamak mümkündür; mezhep ve fırkalar nasıl oluştu? Neden bu kadar çok fırka-grup oluştur? Haricilerin İslam düşüncesine kalıcı etkileri nedir? İslam toplumlarında ilk karizmatik hareketler nasıl doğdu? Şiilik nasıl doğdu ve gelişti? Sünnilik nasıl doğdu ve Emevi-Abbasi yönetim kadrolarıyla ilişkileri nasıldı? Emeviler’de “peygamberin halifesi” fikrinin “Allah’ın halifesi” fikrine dönüşmesi nasıl oldu? Emevi iktidarının Sasani kökenleri nedir? Maniheist, Nesturi katiplerin Emevi ve Abbasi saraylarındaki etkinliği nasıldı? Bunların sonraki dönem çatışmalardaki etkileri nelerdir? Helenizm kalıntılarının İslam düşüncesine etkileri nelerdir? Sünniliği doğuşu ve Abbasilerin zayıflaması arasındaki ilişki nedir? İslam toplumlarında yaygınlık kazanan mutlak güç ve hüküm sahibi “devlet” ve “sultan” fikrinin kökeni nedir? gibi çok önemli soruların yanıtını bu eserde bulabilirsiniz.
“İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri” ve benzeri eserler İslam tarihini ve günümüz İslam toplumlarını anlamamızı kolaylaştırır. Genel İslam tarihi anlatısının her şeyi süt liman halinde sunması ve problemli konuları hasıraltı etmeye eğilimli olması sebebiyle yüksek eğitim almış bile olsa Müslümanların tarih algısı oldukça naiftir. Çünkü ideolojik ve seçmeci tarih okumaları sebebiyle “gerçeği” öğrenmek yerine “seçilmiş-steril” olanı öğrendiklerinden kendileri üzerine düşünmeyi de becerememektedirler. Watt her düzeyde okuyucunun okuyabileceği bu harika klasiğinde halının altını ortaya dökme girişiminde bulunuyor.
Not: Benzer konularda, İslam Toplumları Tarihi 1-2: Ira M. Lapidus ve Türkiye Sosyal Tarihinde İslamın Macerası: Ahmet Yaşar Ocak okunabilir.
